فصل سوم-1

کتاب پندار خدا > فصل سوم > برهان های وجود خدا> "اثبات" های توماس آکوئیناس

فصل 3

برهان های وجود خدا

استادی الاهیات نباید جایگاهی در نهادهای ما داشته باشد.

تامس جفرسون

برهان های وجود خدا قرن هاست که توسط متألهان صورت بندی شده اند، و دیگران، از جمله حامیان به اصطلاح "فهم متعارفی"[1]، بر آن صحه گذارده اند.

"اثبات" های توماس آکوئیناس

پنج "اثبات"ی که توماس آکوئیناس در قرن سیزدهم برای وجود خدا بیان کرده، مؤید هیچ چیز نیستند و، گرچه باید در بیان این مطلب درنگ کنم، پوچی آنها به راحتی عیان شده است. سه برهان اول آکوئیناس تنها شیوه های مختلف بیان مطلبی واحد هستند، و می توان آنها را با هم ملاحظه کرد. همگی این برهان ها بر پایه ی دور باطل هستند – یعنی پاسخ یک پرسش، به پرسش دیگری منجر می شود و این روند تا بینهایت ادامه می ییابد.

متحرک لایتحرک[2]. هیچ حرکتی بدون محرکی مقدم بر خود نیست. این امر به دور باطلی می انجامد، که تنها راه گریز از آن، فرض وجود خداست. ما کسی را که نخستین حرکت را ایجاد کرده خدا می نامیم.

علت نامعلول[3]. هیچ چیز معلول خودش نیست. هر معلولی علتی مقدم بر خود دارد، و باز هم به دور باطلی می رسیم، که برای ختم آن ناچاریم علت اولایی فرض کنیم، که همان خدا باشد.

برهان کیهان شناختی[4]. باید زمانی بوده باشد که در آن اشیای فیزیکی وجود نداشته اند. اما چون اکنون اشیای فیزیکی وجود دارند، پس باید امری غیرفیزیکی آنها را به وجود آورده باشد، که آن امر همانا خداست.

هرسه ی این برهان ها بر پایه ی این ایده ی دورباطل هستند. دوری که خدا برای خاتمه دادن به بطلان آن احضار می شود. همگی بر این فرض کاملاً ناموجه استوارند که خود خدا مصون از دور است. حتی اگر این تجمل مشکوک را بپذیریم و وجود خاتمه دهنده ای را برای دور باطل فرض بگیریم و آن را خدا نام نهیم، چون به هر حال به نامی نیاز داریم، مطلقاً هیچ دلیلی نداریم که آن موجود واجد صفاتی باشد که معمولاً به خدا نسبت می دهند، صفاتی مانند: قادرمطلق بودن (همه توانی)[5] ، عالم مطلق بودن (همه دانی)[6]، الاهیت، خالقیت، بگذریم از خصال انسان واری مثل اجابت دعاها، بخشایش گناهان، و علم به ما فی الصدور. در ضمن، این نکته هم از نظرمنطق دانان پوشیده نمانده که همه دانی و همه توانی منطقاً ناهمساز[7] هستند. اگر خدا همه دان باشد، باید از پیش بداند که چگونه به مدد همه توانی اش در سیر تاریخ دخالت خواهد کرد. اما این بدان معناست که نمی تواند نظرش را درباره ی مداخلات خود تغییر دهد، پس همه توان نیست. کَرِن اُوِنز این نکته ی ظریف ناسازه وار را با نثری گیرا چنین بیان کرده است:

خدای همه توانی که،

از همه چیز آینده خبر دارد،

همه توانی اش کجاست

تا رأی آینده ی خود را دیگرگون سازد؟

به بحث دور باطل و عبث بودن فرض خدایی برای شکستن این دور بازگردیم. به صرفه تر آن است که فرض کنیم که مثلاً یک "تکینگی بیگ بنگ"[8]، یا مفهوم فیزیکی دیگری که هنوز برایمان ناشناخته است، شکننده ی این دور باطل باشد. خدا خواندن این دورشکن، در بهترین حالت بی فایده است و در بدترین حالت به طرز مهلکی گمراه کننده. دستور آشپزی ادوارد لیر برای پختن کتلک کرامبوبلیوس ما را فرا می خواند تا " چند تکه گوشت گاو دست و پا کنیم، و آنها را به ریزترین قطعات ممکن تقسیم کنیم، و سپس آنها را باز هم ریزتر کنیم، به قدر هشت یا حتی الأمکان نه بار." برخی دورها به طور طبیعی ختم می شوند. دانشمندان قدیم از خود می پرسیدند که اگر ماده ای، گیریم طلا را، به خردترین اجزای ممکن آن بشکافیم چه بر سر آن می آید. چرا نتوانیم باز هر یک از آن خرده ها را به دو نیم کنیم، و خرده ی باز هم خردتری از طلا بسازیم؟ در این صورت، مسلماً دور با رسیدن به اتم پایان می یابد. کوچک ترین ذره ی طلا هسته ی اتمی است که دقیقاً از هفتاد و نه پروتون و قدری بیشتر نوترون تشکیل شده است، که هفتاد و نه الکترون گرد آن می گردند. اگر طلا را باز هم بیش از یک اتم واحد "بشکافید"، حاصل هرچه باشد، دیگر طلا نیست. این جور دورهای از نوع کتلت کرامبوبلیوس طبیعتاً به اتم ختم می شوند. اما اصلاً معلوم نیست که ختم طبیعی دورِ آکوئیناسی، خدا باشد. البته، چنان که سپس تر خواهیم دید، این بیان ملایمی است. فعلاً بگذارید فهرست اثبات های آکوئیناس را پی گیریم.

برهان مراتب وجود[9]. توجه داریم که امور عالم با هم فرق دارند. گیریم، مراتبی از الوهیت یا کمال در اشیاء هست. اما ما این مراتب را تنها با مقایسه شان با یک حداکثر دریافت می کنیم. انسان ها هم می توانند خوب باشند و هم بد، پس حداکثر خوبی نمی تواند درون ما باشد. لذا باید حداکثر دیگری باشد تا معیار کمال قرار گیرد، و آن حداکثر را خدا می نامیم.

آیا این یک برهان است؟ به همین سیاق می توانید بگویید که بوگندویی مردم با هم فرق می کند، اما فقط هنگامی می توانیم بوگندویی مردم را با هم مقایسه کنیم که یک معیار حداکثر، یا کمال بوگندویی، موجود باشد. پس باید یک بوگندوی سرآمدِ بی همتا باشد، که خدایش می خوانیم. می توانید هر صفت دیگری را هم که دوست دارید جایگزین کنید، و به نتیجه ای همین قدر احمقانه برسید.

برهان غایت شناختی، یا برهان صُنع. امور جهان، به ویژه موجودات زنده، چنان اند که طراحی شده می نمایند. و هیچ چیز طراحی شده ای را نمی شناسیم، مگر اینکه طراحی داشته باشد. بنابراین باید طراحی در جهان باشد، که خدایش می خوانیم.* مثال خود آکوئیناس، تیری بود از چله ی کمان رها شده و هدفی را آماج گرفته، اما موشک های ضدموشکِ گرماجوی امروزی بهتر گویای مقصود او هستند.

امروزه برهان صنع تنها برهانی است که هنوز رواج و مقبولیت دارد، و به نظر بسیاری این برهان حریف را ضربه فنی می کند. داروین جوان هم تحت تأثیر این برهان قرار گرفته بود. او این برهان را دوره ی لیسانس اش در کمبریج در کتاب الاهیات طبیعی ویلیام پالی خواند. از بخت بد پالی، عاقبت داروین سالمند این برهان را ضربه فنی کرد. شاید هیچ گاه یک باور مقبول عام این چنین با استدلالی هوشمندانه مضمحل نشده باشد که چارلز داروین برهان صنع را نابود کرد. این نابودی کاملاً غیرمنتظره بود. به لطف داروین، دیگر درست نیست که بگوییم هرچه که نزد ما طرح وار می نماید، طراحی دارد. تکامل توسط انتخاب طبیعی، تمثال عالی طراحی است، که به بلندای شگرف پیچیدگی و برازندگی راه می برد. و از جمله ی این نمودهای طرح وارگی، شبکه های عصبی هستند – که حتی در فروتنانه ترین صورت هایشان – نشانگر رفتار هدف جویانه اند. حتی شبکه ی عصبی یک پشه ی ناقابل هم بیش از آنکه شبیه یک تیر گسیل شده به سوی هدف باشد، به موشک های گرماجوی پیشرفته می ماند. در فصل 4 به بحث برهان صنع باز خواهم گشت.

بالای صفحه

ادامه >> برهان هستی شناختی

[1] . common sense

[2] . The Unmoved Mover

[3] . The Uncaused Cause

[4] . The Cosmological Argument

[5] . ominipoence

[6] . omniscience

[7] . incompatible

[8] . big bang singularity

[9] . The Argument from Degree

قیاس منطقی زیبایی را که یک همشاگری ام در کلاس هندسه درباره ی اثبات یکی از قضایای اقلیدس مطرح کرد فراموش نمی کنم: " مثلث الف ب ث متساوی الساقین می نماید. بناابراین..."*